Direktørens tale

I 2013 arbeidde Valdresmusea med utstillinga «Folkemusikk og nasjonalisme». I 2018 fører vi tematikken vidare med utstillinga "Fargerike fellesskap - kvitt raseri, nasjonal manifestasjonar 1945-2018". I utstillinga drøftar vi det nasjonale «vi-et» frå 1945 og fram til i dag. Kva skjer når ein i etterkrigs-Noreg definerer det nasjonale fellesskapet på nytt? Kven fell innafor, kven fell utanfor? Og korleis blir statusen for dei tradisjonelle kulturelle uttrykksformene når nasjonens kulturpolitikk tek til å svinge – frå mangfald og globalisme på 2000-talet, til ei nasjonalkonservativ verdilading no dei siste fem åra? 

Det er førestillingar om det nasjonale som står i sentrum for utstillinga. 17. mai-feiring med smilande barn og flaggtog har sidan krigen stått fram som kanskje den sterkaste nasjonale handlinga. Noko vi gjer i lag og som samlar alle. Det er i alle fall målet med desse nasjonale repetisjonane. Samle alle omkring noko. Kva dette noko er, vil nødvendigvis variere frå nasjon til nasjon. Flagget er truleg vår mest kjente nasjonale markør og er noko som det i dag er knytt både tradisjonar og sterke kjensler til. I Noreg har også den folkelege kulturen, og i særstilling den folkelege draktkulturen, vore med å definere det norske kulturfellesskapet. Kanskje ikkje så rart, i eit land der den sentrale statsmakta, historisk sett, i liten grad har spelt ei rolle i dagleglivet til vanlege folk. Etter 1814 samla dei nasjonale strategane seg derfor om folkekulturen som det nasjonale limet, den delen av vår kultur som skulle fylle ei samlande rolle. Folkekulturen vart den unge nasjonen sitt kulturelle DNA. Og i Noreg har dei folkelege kulturuttrykka vore breitt distribuert, til nær sagt alle sosiale lag. Slikt er sjeldan i andre europeiske land. 

Men ikkje alle kjenner seg heime i dei nasjonale manifestasjonane. Under overflata av ein nasjonal konsensus har det sidan 1945 verka krefter og motstraumar som har utfordra ideane om det homogene fellesskap. Og det har verka minoritetar og etter kvart innvandrargrupper med ynskje om å ta del i fellesskapet, om enn på andre måtar enn vi elles er vande med. 

Då Sahfana M. Ali 2016 i fekk ein spesialbrodert hijab tilpassa rogalandsbunaden, vart hennar ynske om både å ta del i det norske bunadfellesskapet og å halde fast ved muslimske tradisjonar, møtt med drapstruslar. Grensene for kva sume meinte høyrde heime innfor eit nasjonalt fellesskap, vart hogge fast i kvasse merkesteinar. I det nasjonale fellesskapet var det ikkje plass til Ali og kultur-mangfaldet hennar. 

Med bunadane definerer vi den norske innanforskapen. Og vi uttrykker politiske standpunkt, gjerne i spørsmål som rører ved sentrum og periferi. Då vi 1994 gjekk til valurnene i spørsmålet om medlemsskap i EU, kommenterte designaren Githle Helland det heile ved å gi form til Å, eg veit meg eit land, som drakta heiter. Og som de kan sjå i utstillinga. Drakta er ein versjon av hardangerbunaden, men har fått følgje av fargane og stjernene frå det europeiske unionsflagget. Helland var taus om sitt eige politiske standpunkt. Men, når noko står på spel i norsk politikk, tyr vi gjerne til kjente element i vår heimlege kultur – og gjer desse til bilete på kampen som utspeler seg, mellom sentrum og periferi, mellom norsk og framand kultur. 

Den folkelege kulturen er breitt distribuert i Noreg og den er meir eller mindre tilgjengeleg for alle. Slik er det ikkje i Sverige. Der er det ikkje folkekulturen, men dei statsberande institusjonane som definerer det svenske fellesskapet. Her har den folkelege kulturen ein annan status og folkdräkten er i all hovudsak bore og halde levande i hembygdsrörelsen. Det vekte derfor harme då leiaren i det innvandringskritiske partiet Sverigedemokraterna, Jimmy Åkesson, kledde seg i folkedrakt frå Blekinge under opninga av Riksdagen i 2010. Åkesson hadde inga eigarskap til den folkelege kulturen, vart det hevda, og han møtte også motstand frå store frå delar av svensk kulturliv. Då var det annleis då dåverande stortings-president Olemic Thommessen stilte i bunad frå Gudbrandsdalen under opninga av Stortinget i 2013. Thommessen fekk ros for bunadbruken, for i Noreg betyr bunadbruk mykje og partitilhøyr mindre. Eksempelet med Thommessen og Åkesson illustrerer ein viktig skilnad mellom to i utgangspunktet like land og kulturar. Nasjonalismen i Noreg og nasjonalismen i Sverige står i ulike ideologiske tradisjonar, og den er svært ulik i si tilnærming til den folkelege kulturen.  

Den folkelege kulturen har ein særleg plass i dei nasjonale manifestasjonane. Og den speler ei sentral rolle når noko viktig står på spel, politisk, kulturelt og verdimessig. Som då spørsmålet om behovet for ein kulturell kanon eller pensumliste vart lansert i 2016. Hardingfele, Grieg og  Wergeland vart ikkje uventa lansert som noko alle nordmenn burde vite noko om. Eller Kvikk Lønsj og brunost, som dåverande kulturminister Linda Hoffstad Helleland foreslo i eit Facebook-innlegg vesle juleaftan 2016. 

Musea har formidla majoritetskultur i over hundre år. Men musea har vegra seg for å røre ved tematikkar råka av usemje og konflikt, og i liten grad fanga inn kulturen til minoritetar og marginaliserte grupper. Og nettopp derfor skal vi gjere det. Gje rom til det som ikkje stemmer, det vi ikkje forstår, det vi ikkje likar. Berre slik blir musea spegel også for dei som ikkje kjenner seg heime innfor rammene av eit nasjonalt fellesskap. Og slik fyller musea ei viktig samfunnsrolle.  

Med Fargerike fellesskap – kvitt raseri har Valdresmusea sidan 2015 vore med i Norsk kulturråd sitt samfunnsrolleprogram, eit program som særleg vektlegg emne råka av tabu og konflikt. Utstillinga er også del av eit større utstillingsarbeid ved museet. I samarbeid med arkitektkontoret Snøhetta har vi forma det fyrste av tre nye utstillingsrom.

Tala til direktør Ole Aastad Bråten frå utstillingsopninga