Langeleiken - heile Noregs instrument

1: Langeleiken – heile Noregs instrument!      

I Noreg har det vorte spelt langeleik i meir enn 500 år. Langeleiken er framleis i bruk, og i Valdres får barn tilbod om opplæring på instrumentet i kulturskulane. Bli betre kjent med langeleiken og dei som spelar på han, og historia om instrumentet. Langeleiken:

• er ei langsmal kasse med ein melodistreng og fleire laustklingande strengar
• er knytt til tradisjonsuttrykk som låttar, songar, segner og dansedokker
• har vore i bruk over heile landet
• blir spelt i ubroten tradisjon i Valdres
• har slektningar i Norden, Europa og Amerika
• har stor variasjon i konstruksjon og utføring
• er ein livskraftig del av norsk folkemusikkliv
• har si eiga foreining – Norsk langeleikforum

2: Levande mellomalder

Langeleiken har djupe røter i norsk kultur, og var kjent i Norden allereie i mellomalderen. 

I Rynkeby kirke på Fyn i Danmark finst det fleire takmåleri frå cirka 1560. På eitt av måleria ser vi ein engel som spelar langeleik. Dette er den eldste biletframstillinga av langeleiken i Norden.

I Noreg er langeleiken omtala fyrste gong i 1619 i samband med eit prestebryllaup i Hemne i Sør-Trøndelag. I Vardal ved Gjøvik finst ein langeleik med årstalet 1524 skore i sida. Det finst òg minst to andre langeleikar med dateringar tilbake til 1500-talet.

Dei fleste eldre langeleikane har fire–fem strengar, er skorne ut av eitt trestykke og er utan botn. Frå Utne i Hardanger finst ein langeleik datert 1672. Denne er sett saman av separate delar og har påsett botn. På langeleiken frå Utne er nokre av stemme-skruane sett vertikalt på stillarhuset, ikkje horisontalt og inn i sida slik det er vanleg. Denne konstruksjonsdetaljen knyter band til instrumentbygginga i mellomalderen.

Ein spelar på langeleiken med eit plekter i høgrehanda og brukar tre fingrar på venstrehanda på melodistrengen. Presten og språkmannen Knud Leem skriv i målsamlingane sine frå 1740-åra at ein òg kan spela på langeleiken med pennefjør, knappenål eller boge.

Perioden 1600–1750 var ei blomstringstid for langeleiken i Noreg. Kjelder fortel om langeleikspel i heile landet. På slutten av 1700-talet er langeleikspelet på retur mange stader, mellom anna på grunn av fela og hardingfela. I nokre område står langeleiktradisjonen likevel sterkt og lever vidare inn i ei ny tid. 

3: Slektningar i mange land

Langeleikliknande instrument finst i Norden, Europa og Amerika. 

Langeleiken har røter tilbake til eit musikkteoretisk demonstrasjonsinstrument frå mellomalderen. Frå dette instrumentet utvikla det seg ein instrumentfamilie som etter ein illustrasjon og omtale av Michael Praetorius i 1618 har blitt kalla scheitholt-familien. I 1600-åra finn vi scheitholt-variantar i ei rekke europeiske land, men kjeldene spriker når det gjeld opphavet til instrumentet. Hollendarane rekna det som eit nordisk instrument.

I Danmark og Sverige forsvann langeleiken på 1700-talet då hummelen, ein slektning av instrumentet, spreidde seg nordover frå Holland. Hummelen har gjerne sekkeform med utbukting på ei eller begge sider, fleire strengar og stemmeskruar av jern. I Sverige vart hummelen mange stader svært populær og heldt seg i bruk fram til cirka 1900. På Island nytta ein fram mot slutten av 1800-talet langspil, som ein spelar på med boge, i motsetning til langeleiken og hummelen (som ein spelar på med plekter). I 1920-åra gjorde instrumentforskaren Hortense Panum eit forsøk på å relansere langeleiken som dansk folkemusikkinstrument.

I Ungarn og Frankrike er langeleikliknande instrument framleis i levande bruk. I tillegg har det vore gjort enkelte forsøk på å ta opp att hummeltradisjonen i Nederland og Belgia. I USA finst det ein levande tradisjon i Appalachien-fjella med spel på Mountain eller Appalachien Dulcimer. Instrumentet kom til USA med europeiske immigrantar og har vorte kjent gjennom artistar som Joni Mitchell og Judy Collins. På 1960-talet vart instrumentet ført tilbake til Europa, særleg innanfor folkrock-miljøa.

4: Vakre instrument

Dei eldre langeleikane er vakre og varierte i utforming, konstruksjon, form og dekor.

Nokre av skilnadene handlar om ulike historiske sjikt eller stiltrekk, medan andre i større grad er knytt til regionale særtrekk. I tillegg ser ein individuelle stilar hjå dei einskilde langeleikmakarane. Truleg var det òg ulike ynske om storleik og dekor blant dei som tinga seg instrument.

Langeleikmaterialet gjev ikkje grunnlag for å snakke om klare geografiske eller historiske skilje. Likevel er det ein god del fellestrekk innanfor dei ulike distrikta. Desse er ofte knytt til utforming og plassering av hovud og stillarhus.

Eitt slikt eksempel er langeleikar med hovud i kvar ende, noko ein særleg finn i Vest-Vestoppland og Sør-Valdres. Langeleikar med hovud med høg skroll eller eit hjul finn ein hovudsakleg i Telemark og Agder-fylka. I Gudbrandsdalen har instrument med høgt hovud og utskorne akantusranker vore utbreidd sidan slutten av 1700-talet. I Vest-Oppland finn ein langeleikar med hovud som endar i ei spir-form, og i Numedal, Hallingdal og delar av Telemark er stillarhuset gjerne tre- eller firedelt i breidda slik at stemmeskruane får betre feste.

Det har vorte rekna som eit eldre stiltrekk at langeleiken er skoren ut av eitt trestykke og er utan botn. I dag kjenner vi til at instrument allereie på 1600-talet vart bygd av separate delar og med botn. Eit sikrare alderstrekk er talet på strengar, som på mange av dei eldste instrumenta varierer frå tre til fem. Som regel er minst ein av desse festa til ein stemmeskrue som er ført inn i kroppen frå ei av sidene. Utover på 1800-talet auka strengetalet i nokre bygder, og i Valdres har langeleikane som er laga etter 1860, vanlegvis hatt åtte eller ni strengar. 

5: Vakre instrument        

Langeleiken er ikkje berre eit instrument. Han er folkekunst òg. Mange av dei eldre bevarte langeleikane er rike i dekor og utsmykking.
 
Her er bordar, profilliner, symbol, initialar og årstal, utført i ulike teknikkar: skorne, svidd, måla eller høvla. Enkelte langeleikar viser at handverkaren har vore spesialisert i faget sitt. Andre er meir amatørmessig utført.         

Dekoren på hovuda varierer mykje. Desse variasjonane kan fortelja oss kvar i landet instrumentet er laga. Ved å samanlikne langeleikar og annan folkekunst kan vi lettare få kunnskap om alder, opphavsstad og opphavsmann.    

Lydhola er oftast utforma som ulike variantar av eit hjarte, ei s-form eller som f-holet på ei fele. Dei kan òg vera variantar av liner og sirklar. Dekoren kan seia noko om kva for reiskap langeleikmakaren nytta, og kva slags bakgrunn han hadde.

Symbola er varierte og kan vera henta frå primstavar eller andre gjenstandar. Symbola kan òg vera kyrkjelege eller religiøse. Døme på eit rikt utsmykka instrument er langeleiken frå Froland med uvanleg mange motiv og dekorelement: katt, gås, rev, solhjul, busker, dansepar, kyrkjebygg og bordar.          

Årstal, namn og initialar er gode spor om ein vil vita når og kvar instrumentet vart laga, men her må ein vera varsam. Årstal kan vera året instrumentet vart laga eller gjeve i gåve. Det kan òg vera årstalet for viktige hendingar i livet til eigaren. Det kan vera fleire dateringar på same instrumentet.

6: Berit Pynten, bedste harpespillerske i Norge, verdensberømt    

Kjelder fortel om fargerike spelemenn og -kvinner. Nokre utmerker seg ikkje som gåverike folkekunstnarar åleine, men som eigarar og brukarar av vakre og særmerkte instrument.

Aagot Einung           
Aagot Einung (1831–1911) frå Tinn i Telemark var blant dei siste namngjetne langeleikspelarane frå Telemark. Langeleiken til Aagot hadde vore i slekta i fire generasjonar på kvinnesida, og var laga av Herbjørn Knutsson Moe i 1766. I dag er langeleiken og dansehesten på Tinn Museum. Folkemusikksamlaren Catharinus Elling skreiv i 1910 ned låttar etter Aagot, og ein slektning skildra spelet hennar som «vedunderleg blautt og fint».         

Berit på Pynte         
Berit på Pynte (1812–1899) var frå Los-Vøllo i Vestre Slidre. Berit hadde to systrer som òg spelte langeleik. I 1837 vart ho gift med Andris Skjefte frå Høre i Vang. Dei fekk to søner som vart gifte med mor og dotter på garden Løken, der Berit budde i ei lita stove etter at ho vart enke.       

Berit var nøye på at ingen skulle endre skalaen på langeleikane hennar. Til sonedottera sa ho: «Du må ’kje la nokon laga um notadn på `o.» At så mange låttar etter Berit forsvann i den levande tradisjonen, kan koma av at dei ikkje høvde like bra på den moderne durskalaen. Ein reinlender overlevde gjennom Ola Brenno (1865–1957), men dei fleste av dei 18 låttane som folkemusikksamlaren Ludvig Mathias Lindeman skreiv ned etter Berit i 1865, er tatt i bruk frå notar dei siste åra.

Berit på Pynte vart kjent med fleire omreisande kunstnarar og musikarar. Målaren Erik Werenskiold besøkte Berit i 1893. Etter at han hadde teikna Berit, dikterte ho namnet sitt: «Berit Pynten, bedste harpespillerske i Norge, verdensberømt». Erik Werenskiold fekk ikkje berre med seg eit portrett av Berit, han tok også med seg to av langeleikane hennar, som han fekk kjøpe for 10 kroner. Tre av langeleikane til Berit tilhøyrer i dag Ringve Musikkmuseum.

Johannes Halden    
Johannes Halden (1844–1936) var frå Åbjør i Nord-Aurdal. Halden var barnebarn av Ragnhild Olsdotter Viken (1783–1861), ei viktig kjelde for Lindeman då han var på samlarferd i 1848. Johannes hadde fleire barn som spelte langeleik, og som førte tradisjonen vidare.          

Halden er særleg kjent for spelferdene sine. Kongelege lydarar hadde han òg. I avisa Valdres 2. mai 1907 stod følgjande notis: Johannes Halden fra N. Aurdal spilte forleden paa langeleik for kongen, som likte hans spil godt og bad ham komme igjen og spille for de danske gjester.

I kong Haakon si dagbok 1. mai same året er besøket stadfesta med følgjande tekst: Kl. 3. En gammel Bonde oppe og spilte på Langleg.

I ein artikkel i avisa Valdres 18. november 1908 fortel Halden at han «i fjor vinter var oppe på Voksenkollen og lærte kronprins Olav at spille Gubba Noa. Han fikk en eldgammel langeleik av mig, men han var ikke sterk nok i fingrene, saa jeg måtte trykke lidt på dem, mens han spilte. Der var fint. Jeg blev der helt til kongen sa Olav skulde si adjø til mig».

7: Langeleiken i Valdres 

Valdres har lenge vore knutepunkt og ferdselsåre mellom aust og vest, nord og sør. Langeleikane viser derfor stor variasjon i utforming og konstruksjon.
           
Langeleikane i søre Valdres syner slektskap med langeleikane i resten av Vest-Oppland. Her er det hovud i begge endane av instrumentet. I Vang og øvst i Slidre finn ein òg langeleikar med to hovud, men då dekker det eine heile breidda, og det andre er noko smalare. Eldre instrument i Vang har ofte hovud med ein særeigen skroll. I Øystre Slidre finn ein instrument med spor av eit vertikalt dekorstykke, kan hende slik vi finn dei i Gudbrandsdalen.

Den moderne langeleiktypen etablerte seg fyrst på 1800-talet i øvre Valdres, medan langeleiktypen i søre Valdres heldt seg i bruk fram til våre dagar, særleg i Aurdals-bygdene.

Det er som oftast lite dekor på langeleikane i Valdres. Hovudet, derimot, er gjerne rikt dekorert med utskoren akantusdekor. På 1900-talet blir nokre instrument rosa med tusj som på hardingfela. Det finst òg nokre måla instrument, då med initialar og årstal.

8: Kven laga langeleikane?

Instrumentmakaren signerte sjeldan instrumenta. Derfor veit vi ikkje så mykje om kven som laga langeleikane i eldre tid. 

Mange av dei eldre langeleikane har namn eller initialar på sidene eller på loket. Som regel viser desse til brukaren av instrumentet, som kan hende fekk langeleiken i gåve.

Truleg var det berre nokre fåe spesialiserte langeleikmakarar. Dei fleste langeleikane er derfor laga av personar som berre har produsert nokre fåe instrument. Den einaste makaren vi kjenner namnet på før 1800, er Herbjørn Knutsson Moe frå Tinn i Telemark, som i 1766 laga instrumentet som Aagot Einung spelte på.

Derimot kjenner vi namna på fleire langeleikmakarar som var aktive etter 1850. Nokre av dei er også kjent som felemakarar, mellom andre Erik Johnsen Helland (1816–1868) frå Bø i Telemark. Kristoffer Th. Aase (1879– dødsår ukjent), fødd i Strandebarm i Hardanger, var truleg den fyrste profesjonelle felemakaren på Voss. Etter han finst ein langeleik frå 1915 med innlagt perlemor på kantane, og som tydeleg viser påverknad frå felebygginga. Ein av dei vakraste langeleikane som er bevart, er laga av felemakaren Olav K. Venaas (1877–1957) frå Gransherad i Telemark, i 1930-åra. Langeleiken er ofte omtala som «dronning-leiken» på grunn av det fint utskorne hovudet. Venaas skal ha laga meir enn førti langeleikar.

Det er i Valdres vi kjenner til flest langeleikmakarar frå 1800-talet og fram til i dag. Ein av dei fyrste var Knut Veflen (1806–1881) frå Vang, gift med langeleikspelaren Guri Moe. Det er bevart fleire instrument etter han. I 1860-åra gjekk Øystein K. Rudi (1830–1923) i gang med serieproduksjon av langeleikar med durskala, botn, åtte strengar og hovud berre i eine enden. Totalt skal han ha laga over 200 slike langeleikar.

Langeleikproduksjonen vart seinare overtatt av sonen Knut Ø. Rudi (1878–1972), som på 1960-talet marknadsførte ein enklare variant under namnet «Valdreslangeleiken». Serieproduksjonen av langeleikar vart vidareført av mellom andre Knut Snortheim (1907–1986) og Olav Viken (1922–2005).

9: Langeleiken min!

Instrumenta betyr mykje for langeleikspelarane, og er nøkkelen til å forme eit eige musikalsk uttrykk. Her er fire langeleikspelarar med kvar sine instrument – som på ulikt vis plasserer spelarane innanfor den mangfaldige langeleiktradisjonen.

Svein Arne Mæhlum frå Vardal
Svein Arne (fødd 1943) er kårkall etter mange år som grisebonde. Han laga sin eigen langeleik etter ein lokal modell på 1980-talet. Svein Arne har vore sentral i langeleikgruppa i Gjøvik spelemannslag som instrumentbyggar og spelemann. Svein Arne har deltatt på Landskappleiken og andre kappleikar ved fleire høve, som solospelemann og saman med spelemannslaget.

Bergljot Hedda Lunde frå Etnedal
Bergljot Hedda (fødd 1978) arbeider som lærar, kulturskulelærar og bonde. Bergljot vann Landskappleiken tre gonger som junior og har spelt i lag med Ole og Knut Aastad Bråten i gruppa Bergljot og Brøtagutadn. Bergljot har meisterbrev som fiolinmakar etter 11 års utdanning. Sist på 1990-talet laga ho sin eigen langeleik. Som kulturskulelærar i Etnedal og Sør-Aurdal stilte ho i klassa for gruppespel saman med elevane sine på Landskappleiken på Geilo i 2014.

Kari Lønnestad frå Bø i Telemark
Kari (fødd 1961) arbeider som folkemusikkarkivar for Telemark. På 1990-talet arbeidde ho som lærar ved folkemusikklina på Fagernes. Langeleiken til Kari er laga av Sverre Jensen på 1980-talet og er ein kopi av ein eldre langeleik frå Øyfjell. Kari er best kjent som kvedar, mellom anna frå gruppa Tiriltunga, men har òg lagt ned ein stor innsats for å få liv att i langeleiktradisjonane i Telemark.

Ingebjørg Hegge Bratrud frå Aurdal
Ingebjørg (fødd 2000) spelar langeleik i familietradisjon etter mor Oddrun Hegge (1961–), bestefaren Ingvar Hegge (1917–2006) og oldemor Guri Hegge (1884–1976). Dei to siste åra har Ingebjørg vunne Landskappleiken i langeleik, yngste klasse. Ho spelar òg i lag med Ida Kristine Opheimsbakken, som har ein langeleik laga av Knut Opheimsbakken, tilsett ved Valdresmusea.