Kampen om fjellets rom

Då eg starta på etnologi i Bergen i 1996, hadde eg eit ynske om å lære meir om den norske byggjeskikken. For slik hadde ungdomstida mi vore; ei sverming for det vakre i alt det gamle. Og gjennom etnologien var håpet å lære meir av alt dette. For dei som ikkje kjenner etnologien så er det studiet av den materielle kulturen som har stått sentralt her, heilt sidan faget vaks fram ved Universitetet i Oslo på 40-talet.

Men det var lenge sidan. Lenge sidan litteraturen til Eilert Sundt og Knut Hermundstad tok oss inn i byggeskikken, kledeskikken, musikken, maten og høgtidene. Til ei tid då ein interesserte seg for stilhistorie og form, funksjon, tradisjon og variasjon, i kulturelle sosiale og økonomiske perspektiv.

Men det var jo nettopp dette, stilhistorie og gamle dagar som opptok meg så mykje. Eg hadde interesse av korleis kniven og handverktøya forma fine detaljar i grove materiale, materiala som hadde vokse opp av den grunnen som eg sjølv vassa i. Eg levde i ein draum.

For på 40- og 50-talet kasta folkelivsgranskarane seg over – nettopp – kista – dette heilage inventaret som truleg har raga høgast blant alle dei folkekulturelle relikvia. Ingen andre objekt har ein handtert meir som relikvien på tempelets alter som kista. For slik har statusen til kista vore, blant forskarar og alle andre. Kista vart tidleg gjenstand for forsking, og ein undersøkte slikt som alder, stiltrekk, handverksmessig utføring, tradisjonsliner og geografiske forskjellar. Studia føregjekk på trygg avstand til dei menneska som hadde skapt kista. For dei studerande høyrde til ein privilegert elite. Og kista fekk dei studere i fred. Innspel frå handverkarar og tradisjonsberarar vart sett på som brysamt og unødvendig.  

På 60- og 70-talet talet slapp estetikken taket og etnologane sette menneska i sentrum for arbeidet. Kista var ikkje lenger plassert i titteskåpet. No opna etnologane loket og undersøkte funksjonalitet og bruksmåte, og korleis kista kunne spegla sosiale og økonomiske vilkår i eldre tid. Etnologane søkte svar – og samarbeid – med ei veksande folkekulturell grasrot, og saman med den frivillige rørsla la ein til rette for at handverk og tradisjonar kunne leve vidare innfor gode og meiningsfulle opplærings- og utdanningssystem. Tradisjonane var ikkje lenger berre eit pust ifrå fortida. Dei var aktivum for lokal verdiskaping, og dei opna auga våre for at livsvilkåra for kulturell ytring, deltaking og tradisjonsbering var annleis her i Noreg enn i andre land. Kultur og tradisjon var ikkje berre for dei fåe. Kultur og tradisjon var ein demokratisk rett.

På 80-talet var interessa for kista meir eller mindre over. Etnologane korkje såg ho, eller tok i ho, men sette seg i staden på ho – på det skjøre og målingsslite kisteloket. Ikkje eingong som kulturhistorisk objekt var kista interessant. Etnologane, dei retta no blikket på samfunnet og undersøkte kista med konsumteoretiske brille – som del av ein forbrukskultur og der kulturhistorie var vare og merkevare for menneske, kommunar og regionar på leit etter ein eigenart, identitet og sjel. Og som kjent, han som skal finne seg sjølv, han må leite i fortida. Eller må han det?

Spegle heilskapen

I arbeidet med kultur rettar musea og etnologane ikkje lenger blikket på trivialitetane i fortida åleine. I dag leier tidspila oss inn i den mangfaldige, krevjande og komplekse samtida, og ikkje berre den kulturen som stadfestar identiteten til majoriteten. I arbeidet med å forstå kulturen, søkjer vi kritisk i alt som rører seg, også det som vi ikkje forstår, som er annleis, som skapar uro og som vi til og med ikkje likar. Berre slik vil vi vere i stand til å sjå det store bilete, det komplekse, det mangfaldige, den kulturelle røyndomen.

I denne kompleksiteten arbeidar etnologane. Kvar dag. Og her har Wasana på Thai-kafeen og kurdarane på restauranten på hjørnet like stor plass som den meir oppskatta og tradisjonsrike osteprodusenten, eller ferdighuset i byggefeltet – som saman med COOP-bygget frå 60-talet og tilpassingsarkitekturen frå 80-talet utgjer ein variert mosaikk i det rurale bygdelandskapet. Slik er omgjevnadane til dei menneska som bur og lever på bygda. Og dersom det framleis skal vere eit mål at bygda skal vere ein heim for oss alle, ja, då må vi anerkjenne og spegle bygdesamfunnet slik det verkeleg framstår.

Men der etnologane i dag kritisk søkjer denne kulturelle kompleksiteten, kan det sjå ut som om arkitektane og dei regionale utviklarane framleis leitar etter den kulturelle eigenarten. Det har vorte ein slags disiplin, dette, og søkje den historiske og kulturelle kjernen av ei bygd eller ein by – og gjere dette til premissen for vidareutviklinga av ein stad.

Vi høyrer det stadig, og anten vi diskuterer bulyst, bygdeutvikling, merkevarebygging eller attraktivitet, så er det denne stadige trongen etter stadens eigenart som driv oss i arbeidet. Det er kanskje både rett og meiningsfullt å halde fram slik. Men det er eit krevjande landskap å bevege seg i. For i iveren etter å finne den eine, historiske og kulturelle sanninga, og legge denne til grunn for både bulyst og bygdeutvikling, så risikerer vi i staden å etablere einsidige og konstruerte fortellingar om bygda – og som innbyggarane i liten grad kjenner seg heime i.

Sjel og identitet

Transformasjonane av Lom og Vågå og ei rekke andre bygdebyar på 80- og 90-talet, er fortsatt døme på byutviklingsprogram der målet nettopp var å finne lokalsamfunnets sjel. I staden såg ein rike og mangfaldige bygdelandskap forvandle seg til homogene og einsformige stader. Slik hadde jo Lom og Vågå aldri sett ut. Lom og Vågå vart omskapt slik ein skulle ynske dei hadde sett ut. Så i arbeidet med å mane fram bygdebyane sin sjel påførte ein bygdebyane det motsette og tappa stadane for kulturhistorisk variasjon og mangfald av fortellingar.

Same tendensen såg ein i Valdres og i avisa Valdres gjekk det på 90-talet ein livleg debatt om framtida for bygdebyen Fagernes. Bygdebyen mangla framfor alt sjel, og i eit lesarinnlegg frå 1988 kunne vi lese følgjande:  

«Det vi etter mi meining treng på Fagernes, er ei samling om ein meir einsarta byggjeskikk […]. Sveitserstil-husa var ofte temmeleg store – gjerne treetasjars hus. Eg vil […] tru at dei fleste bygningar på Fagernes i dag kan omskapast til sveitserstilen med ein del fasademessige forandringar […]. Fasadane kan bordsyast, og på den måten framstå som gamle hus med sjel.»

Men Fagernes vart ikkje forvandla tilbake til noko det aldri hadde vore. Fagernes fekk halde fram som byen i stadig endring. For Genius Loci er ikkje statisk og blir ikkje til på teiknebrettet, seminaret eller møterommet, men i samspelet mellom dei menneska som bur der.

Men kva slags kulturelle og sosiale avtrykk er det vi finn, då, når vi ruslar rundt på Beitostølen? Er det mangfaldige og varierte uttrykk som speglar menneske og buforhold i alle lag, til alle tider? Eller er Beitostølen eit homogent, konvensjonelt og velfrisert showroom for dei fåe? Dei med økonomi og ressursar? Kven sine livshistorier får plass her på fjellet? Den til han som slit, eller den til ho som lukkast i karriere og arbeidsliv?

Ambisjonane om kulturell og historisk forankring er jo på eit vis til stades her oppe. Men dei ferdigbygde resultata framstår likevel som outrerte utgåver av dei historiske førebileta som dei refererer seg til, anten dette er den koselege, norske tømmerhytta, lodgen i Colorado eller byhusa i landsbyane i Mellom-Europa. Eksklusivt, ja, men einsformig, føreseieleg og brunbeisa. Slike bygningar kommuniserer ikkje levd liv. Her er scenografi og iscenesettelse. Og apropos brunbeisa, dei aller fleste stølshus i Valdres er måla raude.

Og eg skil i grunnen ikkje så mykje mellom dei utskjelte tømmerhyttene og dei meir raffinerte og arkitektteikna draumebustadane. Eg opplever også dei som tome skal utan liv. Om lag som TV-serien «Arkitektens hjem»; intellektuelt, kaldt og anti-folkeleg.    

For kor stor er eigentleg interessa for Beitostølen og Valdres sin sjel? Og kor blir det av Genius Loci når lokal talemåte må vike, og Fagernes Mountain Village, Lodge 900 og Jotunheimen Global Glamping er namn som skal fortelje oss at det er her, i Valdres, vi er. Kven kjenner seg heime på stader som strør om seg med eit slikt språk? Kven snakkar utbyggjarane til?

Ideane om «det lokale» har sidan 70- og 80-talet festa seg i språket og strategiane, i planane, prosjekta og haldningane våre. Men kor djupt kjærleiken stikk til alt dette «lokale», det er eg meir usikker på. I forsøket på å avdekke sosiale og kulturelle strukturar i byar og tettstadar som Beitostølen, Fagernes, Lom og Vågå, finn eg berre svake spor av nettopp det lokale. Kvifor endar det alltid slik. Kvifor uteblir lokalsamfunnets sjel, når det er denne vi så intenst søkjer?

Byrom for kven?  

For to veker sidan var eg på Oslohistorieseminaret. «Kampen om byens rom» var tittelen på seminaret, og det overordna målet var å fortelje korleis vi med god planlegging kan legge til rette for gode demokratiske prosessar som sikrar inkludering og deltaking for alle. Historisk har byplanlegging bidratt til det motsette. Og det fekk vi mange gode døme på.

Seminaret sette søkelyset på premissa for forandring av offentlege rom; parkar, plassar og byrom. Og i Oslo har det lenge vore kapitalkreftene – men òg einskildmenneske med makt – som har styrt byutviklinga. Men også moralsyn og aversjon overfor minoritetar som homofile, omreisande og fattige har hatt betydning for byens utvikling.

Seminaret er overførbart til våre eigne, heimlege diskusjonar. For korleis bygger vi ein bygdeby og korleis bygger vi på fjellet? Høgt, lågt, tett eller spreitt? Kven skal ha tilgang til bygdebyens eller fjellandsbyens rom? Og kva slags historier og verdiar skal vi løfte fram?

Tidlegare direktør i møbelprodusenten Vestre og i dag næringsminister, Jan Christian Vestre, har fleire gonger fortalt om kundar som meinte at benkane måtte ha piggar, skille eller svakt hellande sitteflate. Uteliggjarane måtte ikkje få legge seg til. Men slike oppdrag har Vestre sagt konsekvent nei til. For Vestre har det viktigaste vore å bygge gode, sosiale og inkluderande rom, uavhengig av levemåte, livsførsel, sosial eller kulturell balast.

Det er menneskeleg å ville søkje etter sjel og ande. Innfor rammene av ein eksklusiv og ekskluderande hytteindustri finn eg sjeldan korkje sjel eller ande. Derimot finn eg han i den travle kvardagen hjå menneske på veg til og frå, eg finn han på dei gamle stølane, og hjå han som trufast køyrer brøytebilen vinterstid, eg finn han hjå pensjonistane på kjøpesenterkafeen, på kurdar-restauranten, på verkstaden til far eller i leiligheita til ein kollega. 

Lokalsamfunnets sjel blir ikkje til på teiknebrettet, men i livet til kvar og ein av oss. For Genius Loci skal ikkje vere abstrahert og fortolkande, forstått av nokre fåe, men levande og mangfaldig og omslutta av oss alle. Slik ser etnologen lokalsamfunnets sjel.